Едно половично разголување

Едно половично разголување

Роден е на 9 февруари 1939 година, во 1 часот по полноќ. По 50 години, еден ден подоцна, а половина час порано, Лилјана Дирјан ќе му го роди синот кој после самиот и се јавил на сон како Борјан. Неговото родно место е случајно Чачак, во срцето на српска Шумадија. Нешто помалку значајно таму се нашол татко му, Димирар Христов Ѓузелов(иќ). Тој, пак, претходно, со „указ“ на крал Александар бил назначен да биде гимназиски професор (со универзитетска диплома од скопскиот Филозофски факултет, 1926), откако во 1931 година од истиот бил амнестиран (под притисок на меѓународното мнение и Друштвото на народите) од дваесетгодишната робија, на која бил осуден како главно обвинет и водач на илегалната ММТРО (Македонска младешка тајна револуционерна организација), на познатиот Скопски студентски процес во есента 1927 година. Во Чачак е крстен како Богомил, најверојатно зашто токму тогаш татко му ја пишувал својата студија за Богомилите (што нешто подоцна е објавена во скопското списание „Луч“)... Сломот на Кралството Југославија во 1941 година татко му го затекнува во Скопје, каде што следната година е назначен за началник на Радио Скопје. Неговите први спомени од детството, како трајни отпечатоци се спомнати во повеќе негови песни, најобемно во неговата последна стихозбирка, заедно со подоцнежните спомени од куќата во Маџир-маало…

Кога кај вас се роди поривот за пишување, кога се навести вашата идна посветеност на литературата?

- Отсекогаш сум знаел дека ќе пишувам, но не сум знаел – за што. Кога мајка ми ми ја купи првата книга на македонски за мојот седми роденден, стихозбирката „Овчарче“ од Лазо Каровски, што ја прочитав за десетина минути, знаев само дека тоа нема да биде она за што ќе пишувам. Не само затоа што тоа беше надвор од доменот на моето градско детство – не ми беа по вкус ни многу популарните песнички за „пионери, пионерки, бубачки и шумски ѕверки“, што почна да ги пишува (и дури објавува во детските подлистоци) постариот ми другар Ганчо, спроти улицата. Ако воопшто и помислував нешто да пишувам во тоа најрано време, тоа веројатно требаше да биде на нивото од мојата лектира на разни авантуристички романи од Жил Верн, Мајн Рид или Карл Мај, прочитани на српски или на бугарски, што можев да ги позајмам од блиската детска библиотека. А за моето алчно „голтање“ книги виновна беше најмногу сестра ми што ме описмени уште на пет години, Незаситното читање на необични и егзотични авантури можеби беше, и тогаш, своевидно бегство од стварноста, што изобилуваше речиси еднакво соцреалистични (воени и повоени) настани, иако ми се чинеа сосема обични, небаре нормални…

Спомени, спомени...

Како го паметите времето на Втората светска војна во Скопје, ослободувањето, првите години потоа?

- Не штрекнува завивачката сирена за тревога и не успеваме да дотрчаме до скривницата на аголот од улицата. И само што престанала, се слуша веќе и длабокото брчење на авионите-бомбардери, сосема близу, над главата, потем остриот фиук на бомбите и веднаш потоа – молк, зујат само шумно ушите, зјапат само очите, на мајка ми што ми ја држи вратата отворена. Мирис на обична прав, низ која гледаме како малтерот паднал од таванот на кујната, но не и во ова ќоше во кое сме се засолниле, а пред нас низ двојната врата од салонот се втурнал цел куп алишта и чаршафи од спалната со прозорец кон улицата. Бомбата паднала во двокатната куќа отспротива. Таа е на попот Личеновски, за среќа семејството му беше веќе евакуирано и немаше жртви, или така барем мислевме... (Подоцна дознавам дека тоа нас не бомбардирале „сојузниците“, англиските бомбардери што не стасале да си го истурат товарот врз нафтените полиња кај Плоешти, Романија – ја гаѓале на враќање кон базите во Египет германската отстапница од Грција по моравско-вардарската долина, но германскиот штаб во училиштето на крајот од нашата улица и бугарскиот „участок“ во соседната останаа негибнати.)

Истиот или следниот ден, берам (или крадам) круши од дрвото во соседниот двор, и одеднаш сиот се заплеткувам во некои лигави ластици виснати од гранките што смрдат гадно. Кога слегувам, некое од децата ми вика: А,бе, ти целиот смрдиш на гомна! Се отплетувам бргу, од тоа да ти биле нечии човечки црева – и сите дури сега стануваме свесни за замачканата крвава дамка на бетонското цокле од соседната куќа.

Вашето семејство всушност настрадува после војната?

- Делот од нашата улица при ослободувањето на Скопје го гледам клекнат од таванскиот балкон, од каде што допира штектањето на “картечниците“ од германскиот бункер и поединечните пукоти од пушки и експлозии од фрлени рачни бомби на партизаните – еден од нив паѓа покосен од рафал токму кога ја прескокна уличната ограда отспротива.

На третиот ден од ослободувањето, рано наутро, не буди пукот од стаклото на предната влезна врата и тупот на чизми од вратата на спалната. Се будам во детското креветче и си ги тријам очите од тешкиот војнички мирис – некој од униформите има вперено и пиштол кон татко ми, кој станува и се облекува: вели, уште ли ќе разговараме преку цевките од револверот? Следи општо претресување на мебелот и претрес на фиоки и шифоњери, дури и расцепени душеци и јоргани – барале скриени лири и „напаљони“ и не можеле да се начудат што не нашле никакво злато ни вреден накит. Го снема одеднаш татко ми заедно со неговиот брич, коланот на кој го остреше и неговиот мирис од бањата пред огледалото кајшто се бричеше.

Мајка ми барем еднаш неделно му носеше кошница со храна под покривката на „свиждане“ до Казнениот завод на скопското Кале. Тој пат преку плоштадот, Камениот мост и угоре по калдрмисаната улица покрај зградата на Цека го паметам многу добро. Следниот пат за кој се сеќавам дека сум го видел татко ми (кој би помислил тогаш дека тоа ќе ми биде и последен!) е како се симнува по задните свиочни скали од Офицерскиот дом, во кој се одржуваше судењето на „народните непријатели“, со волнена капа на глава како мафта со раката во олабавената јамка од јажето. Го видовме низ замаглениот прозорец однадвор долу, меѓу толпата други роднини и нарачаните викачи: Смрт за народните предатели!

Тешки и мачни спомени се тоа...

- Овие спомени од моето рано детство се само неколку од непознатите наслојки што се таложеа некаде длабоко во мене пред да се запалат сами од себе и да почнат да зрачат. Дали тој пресуден настан во нашите животи ми послужи и мене, макар и несвесно, како иницијална каписла за многу подоцнежното палење на моето внатрешно јадро? Или тоа беше некоја од следните летни ноќи, посебно оваа на која се сеќавам толку живо – одеднаш се најдов сам клекнат во бавчата во потполна штама, исфрлен од надраснатото креветче небаре како директно од колевка, спроти темното небо со крупни ѕвезди, ококорени или мижуркави, а наоколу летаа и трепкаа исто такви светулки што можев дури и да ги фатам и уште појарко да ми светат.

Откривањето на „жицата“

По неколку години изгон и перипетии, ете во Маџир маало, во осмолетката „Браќа Миладиновци“, потоа доаѓаат гимназиските денови, првите успешни творби и преводи, откривањето на Рембо...

- Дури откога ми се заредија песните од циклусот „Деноноќија“ (некои беа можеби поттикнати од сликите на југословенските експресионисти и наивци), како продолжение од една помалку успешна серија од песни што ги запишував како игра на часовите по историја од Средниот век, дури тогаш почувствував дека можеби сум ја пронашол мојата лична (се уште макар и подземна) поетска жица што вредеше да се истражува (и, евентуално, испишува). Се разбира, сево ова не ми беше ни мене бар олку јасно тогаш, но кога една ноќ ми бликнаа незадржливо стиховите и сликите од песната „Медовина“, што почнав да ги запишувам врз кориците од некој број на „Разгледи“ во потполн мрак, знаев точно дека тоа е токму она што го чувствував и барав за цело време и што небаре од искони, или од најраното детство, се потиснувало и таложело под притисок во јадрото и дека тоа веројатно ќе ги содржи и сите елементи од мојата поезија и „поетика“што допрвин ќе ја испишувам. Така почнаа да се испишуваат, како по „диктат“ но подиректно од соништата, и моите прозни „Легенди“. Така, или на сличен начин, преку бележење на моето „ноќно писмо“, следеа и другите лирско-епски циклуси: „Пролет во апокалипса“, „Пат до Легена Града“, „Одисеј во пеколот“, „Песна за киклопите“, „Наречници, вам за речта!“. А кога и со свесен напор, денски, успеав да го запишам внатрешниот монолог од „Ножот на убавината“ (што го гледав видливо како некоја обредна пантомима), знаев дека ваквото „откровение“ на загубените врски со епското во мојот (и наш, македонски) сензибилитет треба да се објави и како „манифест“. Уште повеќе, тоа требаше и да се напише во форма на манифест – но како? Ги побарав во НУБ двата манифести на надреализмот што ги беше срочил Андре Бретон, зашто од сите модерни “изми“ надреализмот беше сепак најблизу до она што го чувствував, и веднаш сфатив– да, манифестот требаше агресивно и да звучи, како вистинско фрлање ракавица на предизвик за двобој со лирско-интим(истич)ниот вкус во поезијата што тогаш преовладуваше не само во Македонија туку и во цела Југославија (со исклучок на веќе спомнатите и неколкумина други поети, пројавени или штотуку појавени). И бидејќи во еден пролетен број на „Разгледи“ претходната 1959 година потпишавме заеднички еден сличен текст (всушност, наизменично негов и мој), му понудив и на Радован Павловски, кој во тоа време веќе ги пишуваше и ни ги читаше своите големи поеми, да го потпише манифестот како еднакво свој, што чинам заеднички го крстивме како „Епското на гласање“.

Како од денешна дистанца се сеќавате на тој манифест?

-Не предвидовме, дека постарите колеги од редакцијата на „Разгледи“ можат и да одбијат да го објават. Но, со тоа само ни направија услуга, зашто Влада Урошевиќ веднаш се согласи да го преведе на српско-хрватски, и со по една песна како показ за нашата „епска“ поетика, им го испрати на уредниците Дејан и Богданка Познановиќ во литературниот весник „Поља“, што излегуваше во Нови Сад и во кој соработуваа сите млади и „модерни“ автори од цела Југославија. Манифестот заедно со нашите песни беше објавен (на двете средни „ударни“ страници) есента 1960 година и ни ги отвори страниците и на другите литературни гласила во Белград, Загреб и Љубљана. Следната есен, на пример, јас и Раде бевме поканети на трибината „Књижевни петак“ и претставени од поетот Златко Томичиќ, кој веќе беше превел и објавил повеќе песни од нашата тнр „трета генерација“ македонски поети, а пред тоа, паметам, мојот монолог „Ножот на убавината“ се појави и на уводната страница од новото љубљанско списание „Перспективе“.

Во Загреб останавме цела недела како гости во големиот стан на Златко во Прерадовиќева улица, а таму се беше засолнил и Бранко Миљковиќ со кого се бев запознал пред некоја година а не пропуштав пригода да се видам со него оттогаш и на секое пропатување во Белград . Ненадминатиот козер Бранко сега беше повлечен зад своите темни очила (првично и за да си ги покрие модриците) со аристократски презир кон колегите кои го беа протерале од Белград (дари, или токму, како лауреат на престижната „Октобарска награда“ и буквално претепан). Зрачеше со нешто тажно, скриено и неискажливо , но за малкумина – и трагично. А тоа трагично се случи толку бргу, веќе на моето следно доаѓање во Загреб во февруари наредната 1962 година Бранко утрото го нашле обесен на Мирогој! Го делев првичното општо мислење дека Бранко Миљковиќ, тогашниот врвен југословенски поет, беше некако натеран да изврши самоубиство не само поради интимната драма (несреќна и невозвратена љубов), туку и на редица други нерешливи околности од еден пречувствителен сензибилитет со својата непосредна примитивна, злобна и завидлива околина (дури и на „еснафско“ ниво), а мошне незаобиколно и со конкретната политичко- идеолошка ситуација во која живеевме сите ние, иако падот на соц-реализмот и подемот на модернизмот дојде и со премолченото заминување на дел од политичката „авангарда'.

Наградите го заобиколија

Во 1966 година сепак ја добивте наградата „Браќа Миладиновци“ на СВП...

- Додека служев војска се случија два важни настана во „цивилниот“ живот, на општествен план и во мојот сопствен. Истото лето во 1966 падна Александар Ранковиќ, шефот на моќната тајна полиција УДБ-а, а потем ја добив веста дека за моите „Мироносници“ сум ја добил наградата на СВП „Браќа Миладиновци“ како најдобра книга на годината. Претседател на жирито беше Димитар Митрев и само тој гласал против, па резултатот бил убедлив 4:1 за мојата книга. Поради тоа тој и одби да ми ја додели јавно наградата на „Мостовите“.

Тој настан беше проследен со низа скандали, за кои веројатно уште долго ќе се прикажува. Како и да е, факт е дека многумина во тоа време се обложија дека нема да се вратите од вашите патувања. Дефинитивно се најдовте на „црната листа“ и веќе не добивавте награди ни во социјалистичка, па ни во независна Македонија. Но, ете, стасуваме одвај до половината на Вашиот творечки опус, а а интервјуто мора да запре...

- Не може да се напише се баш ни за самиот себе, а не пак за другите. Што фајде се виде од претераната разголеност? Дури и да нејќеше да пишуваш според вкусот на мнозинството, на колкумина од малкутемина им згорчи со твоите безобразности? А време е и да се вратам на својот „опстанок“, не само како на продолжение од мојата последна книга песни, туку и темелно животен кој продолжува во Скопје. Мошне реален, конкретен, секојдневен. Да почнам пак некој превод, нарачан или се уште не, но кој барем сигурно ќе биде објавен и исплатен! Кога-тогаш, колку-толку, но белки доволно за да се прикрпи живеачкава од егзистенција само на мизерна пензија. Можеби пак на некое друго дело од Шекспир, до сега непреведено на македонски. Тоа е автор чие преведување секогаш ме исполнува со соодветно задоволство за вложениот труд. Сеедно што син ми пак ќе ми префрла: ти си, тато, вистински „воркохолик“, и што жена ми ќе се лути што ќе се исклучам од ова време за да се преселам во некое друго. Дрога? Не, само најпригодниот начин за преживување што го знам...

Оздола ми довикува Лиле дека ручекот е готов. И мене веќе ми проработува стомакот, грчи и лачи сокови по очекуваната храна. Ѕвони и влезното ѕвонче – го носат Лукас од градинката. Веројатно и тој е гладен. А има, богами,и вистински угриз – кога и мене ќе ме гризне дури преку панталони, знак е дека ме прима како дедо и ближен свој во неговиот непосреден реален свет...

Со Чинго на „црната листа“

Како изгледаше „слободата на творештвото“ во социјалистичките тие времиња кај нас, во Македонија?

- Кај нас во шеесеттите години имаше релативна „кулурна автономија“, но во позатворена средина, кај што врските беа повидливо разголени. Ние, „модернистите“, собрани главно околу „Разгледи“, под водство првин на Коле Чашуле а потем на Димитар Солев, сметавме дека сме си го избориле својот простор за израз во однос на спротивниот конзервативен табор на 'реалисти' околу „Современост“ и „Хоризонт“. Но, пресуден фактор уште долго време остана да биде „критериумот и догмата“ на врховниот арбитар, кој на својата „црна листа“ повремено не впишуваше (и припишуваше) мене или Живко Чинго. Сепак, пробивот што македонската литература го правеше на југословенски план, посебно поезијата (и на нашата „трета генерација“ промовирана од антологијата на Влада Урошевиќ) беше незадржлив и голема поддршка за сите нас, па и за мене.

http://www.spic.com.mk/DesktopDefault.aspx?tabindex=3&tabid=1&EditionID=45&ArticleID=1429