АНКЕТА
5 НАЈЗНАЧАЈНИ ЛИЧНОСТИ ОД МАКЕДОНИЈА
ВО XX ВЕК
Блаже Ристовски-историчар
Пандалф Вулкански-писател
Зоја Бузалкова-режисер
Љубиша Георгиевски
Ристо Вртев
Минас Бакалчев
Отец Методиј Златанов
Живко Поповски-архитект
Никос Чаусидис-археолог
Милчо Манлевски-режисер
Лилјана Ѓузелова-пензионер
Думам - вие еднаш ми зборевте нешто,
но не думам веќе што и како било,
и залудно е да се присетувам сега -
сивило се свило, споменот го скрило...
"Ѕвезди" Блаже Конески
А скриениот, задскриениот, смирениот спомен уште повеќе вознемирува. Нејасното, замагленото не ослободуваат, туку заплеткуваат. Од друга страна, можеби тоа е предноста на овој народ. Заради стравот, неизвесноста, сфумато перцепцијата, осаменоста и немањето на јасна перспектива за своето место во "европската библиографија", понекогаш со чемер, почесто со хумор си го преуредува, преобразува својот идентитет одново и одново пресоздавајќи си го универзумот.
Таков ни е сојот, што се може. Тешки индивидуи збунети во приказните за клективното.
Можеби се чинеше бесмислено напрегањето околу сеќавањата, околу копнежот по расправија со и за предците, со и за некои рамки дадени во "руморот на гласовите, зуењата и информациите во колективните уши и тела", особено во време на прелевање на контекстите, на апсолутна ерозија на сите вредности. Па, сепак, "Маргина" одлучи да влезе во игра со релативизирањето, ревидирањето, потребноста и непотребноста на најманипулираните поими - национален идентитет, етнос, припаѓање. Поставувајќи им на нашите ценети испитаници две прашања: Каков е односот, воопшто кон поимите нација - етнос? и Кои се луѓето што ја бележат националната посебност на овој "збунет" народ, особено во изминатиов век?, се соочивме со фактот дека сепак не сме имуни на потребата од историско татнење преку една територија, па колку тоа и да има фрустрантни и негативни конотации.
Ветрометината, што балканскиот синдром ја промовира како своја специјалност и шанса за мазохистичко уживање, се покажа како корисна бидејки, во такви услови на релативна рамнодушност кон каков било однос кон минатото, ја ослободува имагинациијата поттикнувајќи ја на обилно редефинирање на историските контексти и личности, критичко пресоздавање и навраќање на билансот на ова парче земја.
Одговорите на испитаниците: Блаже Ристовски, Пандалф Вулкански, Љубиша Георгиевски, Ристо Вртев, Зоја Бузалковска, Живко Поповски, Никос Чаусидис, Минас Бакалчев, Методија Златанов, Милчо Манчевски и Лилјана Ѓузелова, се драгоцен допринос во склопувањето на мозаикот што нуди, како своја конечна слика, личен и крајно индивидуален третман на замките што ги поставува темата, обоен со шизофрено различие што охрабрува, бидејќи можеби тоа е и единственото вистинско, отворено, ослободувачко "врзување" за колективните сеќавања.
Мислам дека се загубив... мислам дека сум гневен... мислам дека всушност знам... ама сепак како да не знам...
Искра Гешоска
Блаже Ристовски, историчар
Во науката се искажани најразлични и сосем спротиставени мислења за поимите етнос и нација. Сепак, генерално земено, вообичаено е да се смета дека етносот прераснува во народ, а народот преку народноста во нација. Меѓутоа, современата западна и пред се американска социополитичка мисла, тргнувајќи од сопствените состојби и интереси, има изградено теориска конструкција што најчесто не соодвестува не само на балканското, туку и на европското поимање на овие категории. Теоријата за политичка нација подразбира феномен што ја сфаќа нацијата како држава. Тоа е резултат на процесите што се развиваа главно кон крајот на XIX и во XX век, кога империјалистичките држави во распределбата на светот во рамките на својата "нација" ги вклучуваа и колонијалните поседи во разни земји на континентите. Истовремено се појави и феноменот на "доселеничките" држави - нации (САД, Канада, Австралија, Нова Зеландија итн.). Тогаш не само што се побара теориско објаснение, туку, со моќта на научно-техничката развиеност и со фреквенцијата на својот јазик, западната доктрина во голема мерка успеа да ја наложи (пред се во меѓународните форуми и тела) теоријата за државата како нација.
Заради сопствени потреби, тоа ни го натураат и нам на Балканот, каде што постојат историски национални колективитети што преку сопствениот етнокултурен развиток се избориле за сопствена државност. Затоа денеска на балканскиот простор постојат национални држави на одредените народи што се афирмирани во XIX и конечно конституирани во XX век.
Македонскиот етнос се формирал исто така со милениуми и од продолжениот процес на обликувањето на македонскиот народ, кон половината на минатиот век почнува да се афирмира и македонската национална свест, со македонско маркирање, за да се конституира како држава дури кон половината на XX век. Впрочем, и сите балкански нации се резултат на историските процеси на XIX век. Се до 30-тите години на минатиот век се немаше претстава за границите на ниеден етнички простор на балканот, туку тој се распределуваше и се градеше врз основа на историските традиции и митови за средновековните држави. а тие пак се преклопуваа и со тоа се создаваа аспирации за едно спротиставување на современите национално-политички идеологии. дури со формирањето на модерните држави на Србите,Грците, Р?оманците и Бугарите се омеѓија и нивните етнички и национални граници, а бидејќи останаа во Европска Турција целосно само уште Македонија и Албанија, се создаде почва за развиток на националните пропаганди во овие турски провинции за нивното идно завојување или барем за поделување. Поради тоа што М?акедонците немаа во средновековјето своеименска држава на овие простори, тие првин посегнаа по длабоките традиции и митологии на античката македонска историја и се прогласија директни потомци на Филипа и Александра Македонски. Но кога Грците, со помошта на некои западноевропски пријатели, овие историски колоси ги прогласија за Грци, тогаш Македонците ги искористија традициите останати од владеењето на бугарската средновековна држава што уште вегетираа во црквите и манастирите во Македонија, па Бугарите ги таксираа како Шопи, а себеси се декларираа како "Бугари". Но кога и Бугарите, со посредство пред се на Русите, изнесоа историска аргументација за бугарското минато и се обидоа бугарскиот јазик да им го наметнат и на Македонците, овие го искористија примерот на Србите и Хрватите со нивната виенска спогодба (1850) за заеднички литературен јазик, па излегоа со концепција за заеднички македонски-бугарски јазик, при што го прифатија бугарското обележје, но го условија со предимството на македонскиот јазик како основа на заедничкиот стандард. Бидејќи и тоа не беше прифатливо за Бугарите, особено по основањето на Бугарската егзархија како единствена словенска православна црква во Турција (1870), со што конечно угаснаа македонските надежи за обновување на Охридската архиепископија како македонска национална црква, Македонците излегоа со теорија дека и античките Македонци биле Словени, па ги прегрнаа словенските просветители светите Кирил и Методија и Климент и Наум како носители на македонски словенски културен и јазичен континуитет и така го продолжија и го овенчаа со светска слава својот историски дигнитет. На тој начин се зацврстуваше историската и националната свест на Македонците што почна да се афирмира и во јавноста од 40-тите години на 19 век. Поради посебните историски околности во Македонија, по низа бунтови и големи народни востанија, дојде не само до трагично распарчување на земјата и народот по Балканските војни со Букурешкиот договор (1913), туку и до најдоцно формирање на современата држава - дури на Првото заседание на АСНОМ (1944). Тоа беше резултат на сопствената оружена Националноослободителна борба во пазувите на Антифашистичката коалиција во текот на Втората светска војна, но само едното од четирите парчиња од својата поделена етничка територија, а полната државна самостојност, Македонија ја обезбеди дури со референдумот од 8 септември 1991 година.
Во текот на милениумскиот развиток на македонскиот етнокултурен континуитет Македонија има дадено значајни имиња не само за македонската, туку и за европската историја и култура. Тука се, пред се, античките колоси Филип II и Александар III и словенските просветители Кирил и Методија и Климент и Наум, но и македонските интелектуалци и културно-национални дејци од новото време, како што се меѓу другите, на пример Партенија Зографски, Григор Прличев, Марко Цепенков, Крсте Мисирков, Димитрија Чуповски, Кочо Рацин, Венко Марковски, Никола Вапцаров, Кузман Јосифовски и Блаже Конески. Тоа се каријатидите што го држат македонскиот пантеон и го маркираат македонскиот историски тек од етносот до нацијата и националната држава.
Пандалф Вулкански, писател
Во рамките на моите ограничени знаења, а и согледувајќи ја историјата како една прилично таинствена школка (со многу свиткани, скриени катчиња, и како некаква палимпсестна некропола од звуци и тишини), сепак немав премногу дилеми за најзначајните петмина луѓе од (во) Македонија во 20-иот век. Изборот, се разбира, е личен, но мислам дека тие некакви етерични трансверзали што ги повлекуваат духовите од мојот избор низ овој дел од од чудните (школкини) димензии на простор-времето (уште едно откритие на 20-иот век) се уште се употребливи за качување и за поврзување со други просторно-временски сегменти (како нерватура од страшно нараснати волшебни гравчиња, целиов овој хаос од духови, тој џојсовски кошмар на историјата од кој се обидувам да се разбудам, така ли).
Значи, околу Блаже Коневски (зенитистички скромниот, но мудар и длабок поет, пред се), Гоце Делчев (поп-фигура од прв ред, со тие митски наслојки што веќе сосема ирелевантна ја прават неговата "објективна тежина") и Мајка Тереза (планетарен симбол на милосрдието, родена во Скопје), немав премногу дилеми. Го вредувам тука, меѓу нив, и Милтон Манаки, како симбол на овој технологизиран век, со кој ние, како луѓе од овој простор, ретко фаќавме чекор, за разлика од агилните филмски браќа. На крајот од изборов го ставам Незнајниот јунак (хероина, всушност), може да ја наречеме и Небеска Тимјановна (малку има жени во она што досега го подразбиравме како "историја", а што час поскоро треба да го прошируваме и ревидираме, поучени од другите цивилизирани народи), како симбол на сето она што во монструозно крвавиов век едноставно не доби шанса да биде "историски повидливо".
А за националното чувство? На трагата сум на Марсел Дишан (или Енди Ворхол, една поп-варијанта на езотеричниот Дишан): она што јас сметам дека е уметност, е уметност, не постои никаква друга дефиниција.
Зоја Бузалкова-режисер
ИДЕНТИТЕТ=РАЗЛИКУВАЊЕ
НАЦИЈА=РАЗЛИКУВАЊЕ
НАЦИОНАЛЕН ИДЕНТИТЕТ=РАЗЛИКУВАЊЕ
РАЗЛИКУВАЊЕ=КОНФЛИКТ
Сакам да се разликувам. Сакам да бидам посебна.Поинаква. Не сакам да ме мешаат со други. Дури и името гордо го носам во таа смисла. Сакам да имам свој потпис, апсолутно препознатлив, само мој. Таа потреба ми е вродена. Но, кога станува збор не за идентитетот на личноста туку за националниот идентитет, одеднаш разликувањето ми пречи. Не. Има поточен израз. Ме плаши.
Моето чувство за национален идентитет се изгуби некаде на патот од '91 до '92. Која сум јас? На која нација припаѓам? Не ги знам одговорите. Ја променив државата на раѓање по првата опомена на референтката од студентски прашања дека добро познатата кратенка веќе не смее да се пишува. Сега мојот НИ е РМ. Дилемата и чувството на загуба можам да ги изразам низ цифри. Односот е 20 : 8. И после дваесет години една национална идентификација, одеднаш ниту еден од кодовите не ми припаѓа. Немам права на сопствената национална историја, на сопственото минато. Не можам да сметам за свои некои државници, писатели, спортисти, музичари, научници, уметници, некои градови. Мојата почит и гордост кон нив се скришни.
Мислев дека националниот идентитет не е променлива категорија, но веќе не сум сигурна дури ни во тоа. Остана јазикот. Остана потесната територијална рамка. Под принуда на стеснетиот простор, се враќам на корените, се осознавам поинаку, како припадник на целина која не сосем добро ја познавам, па одам до светлините на најдамнешното. И така го наоѓам мирот. Моите корени се тука.
Па сепак, згазнато е на мојата потреба за колективна препознатливост. Јас сум индивидуа која повеќе не е способна да верува во колективитет, а има нескротлива потреба за вистинско поврзување до најглобални рамки.
Поради сето ова, не знам дали сум способна да изберам пет луѓе значајни за Македонија во последново столетие. А кога сепак ќе го направам тоа, простете ми за субјективноста, но морам да знам за нив повеќе од само лекција по историја, оти одамна не верувам во лекции. Оние за кои „историјата ќе покаже и нема да бидат дел од мојот избор. Еве ги "моите“ петмина:
РИСТО КРЛЕ
Има точно 99 години откако се роди овој господин, еден од ретките кој беше тоа во вистинската смисла на зборот. Можеби почитта кон него ми ја создадоа чевлите кои ги носел, потребата да ја прокоцка Америка за да си го направи ќеифот или неговото пишување ,,од на нога“, кое ме тера да мислам дека ништо не е случајно и дека во секое предметче на сцена, во секое изговорено зборче и во секоја сугерирана временска промена се крие некоја важна тајна, која не смее да се пропушти. Има нешто непогрешливо точно во неговите драми, нешто како игра на гласот на интуицијата.
ПЕТРЕ ПРЛИЧКО
Јас го паметам како стар бел дедо од телевизиските серии, и можеби како нешто помлад од ТВ- филмовите. Почитта кон него ми е научена. Имаше нешто посебно во тој растреперен глас, што раѓаше чувство на респект и топлина. Како директно да нe врзуваше и нас со длабокиот корен над кој беше израснат, толку стар и толку цврст и толку словенски, колку што е зборот с к о м р а х.
БЛАЖЕ КОНЕСКИ
Разни луѓе за разни работи го спомнуваат по лошо овој човек кој освен што ни ја остави Стерната, која постојано ни татне во ушите, ни ги остави и ѓ, ќ и ѕ по кои сме различни од сите околу нас. Ете каде ќе проработи тој пустински нагон да се забоде прстот во мастилото за национална идентификација.
ЛАЗАР ЛИЧЕНОСКИ
Мајка ми повеќепати ми има раскажувано за Лазар Личеноски, кој при една случајна средба на улица И понудил материјална позајмица, само за да не се омажи толку млада туку да замине во Белград и да се занимава со писателската работа. Тогаш кога го направил тоа, ја познавал толку колку што ги познавал нејзините први дела. Во неговото творештво првпат подиректно се сретнав неодамна. Веднаш го препознав човекот од средбата. Колкава гордост беше таа! Што имаме уметник на кого можеме да му направиме изложба слична на оние од париските галерии. Неговите Оризови полиња, Виолите на Лепенец, Бачилото и Аквариумот ги носам како тетоважа од која не можам да се ослободам и да сакам, се додека ме крепи оваа кожа.
СЛОБОДАН УНКОВСКИ
Страшно сум среќна што една од петте личности кои според мене го обележаа дваесеттиот век е токму мојот професор по театарска режија. Неговите претстави, како "Дупло дно“, "Среќна Нова '49“, "Тетовирани души“, "Театарски илузии“ или "Буре барут“, беа најубавото што ми се случуваше повеќе од десет години. На театарот во Македонија, Слободан Унковски му се случи уште многу порано, како голема среќа за неговиот развоен пат. Ми се чини дека ниту една естетска категорија не е доволно моќна да го оцени посебниот чудесен свет на Слободан Унковски во кој, за момент, ни дозволува да ѕирнеме и нам. Со поделбата на вредностите кои дотогаш беа заеднички, по распадот на Југославија многу луѓе не можеа да ја сокријат својата бесмислена љубомора што драгоценоста Унковски и припадна на Македонија, па дури и за сметка на ЈНА. Мојот професор по театарска режија многу често сака да потсетува дека театарскиот чин е миг, нешто што не остава трага зад себе и за кое нема доказ дека постоело.Како да се согласам со него?
Љубиша Георгиевски
Тоа е бесмислено, опасно и перфидно прашање, дојдено на крилата на глупоста. Неговата цел е свртувањето на вашето внимание кон минатото во моментот кога на оние, што ја водат војната им требате како телиња за кланица. Истите тие што ви ја одзедоа иднината, сега ве втопуваат во отровното минато. Мислете на минатото и - веќе сте во него! Некој сака да ве врати од пред портите на 21-от век назад во 19-от век! Да ве подели на верски и етнички табори за да ја посее омразата меѓу вас!
Бесмислено е да се верува во Бога, ако тој е еден, единствен, недделив. Штом не разделат (внимавајте, токму оние што живеат удобно од верата како професија!) на католици и хугеноти, на православни и католици, на муслимани и христијани и на што уште не, и самите стануваат најголеми безбожници,зашто сеат омраза меѓу луѓето.
Уште побесмислено е да се гордееме со омразата кон "другите етноси". Нема чисти етноси, ниту пак територии населени со чисти етноси. Етничката припадност е гордост на секој поединец, но тоа не може да биде замена за неговите човечки квалитети. Крајно време е да го прашате секој поединец кој е тој? а не што е тој? Презрете го секој што ја започнува реченицата со "ние". Особено ако нема сто пати проверен мандат за тоа. Во секој човек има големина и дребност. Идентификувајте се со сопствената големина, не со големината на "големите луѓе" од минатото на сопствениот етнос. Зашто нивната големина не може да биде алиби за вашата поединечна дребност, за вашето лично медиокритетско живуркање. Секој човек е и голем и мал. Се зависи што од тоа ќе му биде запомнето!
Ристо Вртев
Пред се, јас сум син на Живко и Веска Вртеви, брат на Марија. Потоа сум сопруг на Јасна и татко на Иван. Комшија и состанар, сограѓанин на Скопјани. Дури потоа сум Македонец. Меѓутоа, исто така, јас сум државјанин на Република Македонија, православен, медитеранец, европеец, па граѓанин на светот, по култура и по поимањето на уметноста. На крајот, Хомо сапиенс.
Како уметник, не верувам во национални бардови. Како политичар, веројатно би сметал дека е корисно да се имаат, меѓутоа јас тоа, фала му на Бога, не сум.
Минас Бакалчев
Односот на личноста и историјата е двозначен. Од една страна, личноста ја генерира историјата, од друга страна, историјата ја исцрпува личноста. Овој избор на личности од последните сто години на македонската историја, се обидува да ја мапира граничната вредност на националниот идентитет, во којшто се радикализира односот на воспоставување/укинување на личноста во историјата. Постапката е арбитрарна, направена преку оперативниот аспект на личноста, воспоставено во равенството личност = настан, независно од идејниот, теоретскиот концепт којшто ја генерира нивната оперативност. Така личноста е сфатена како вид канал на трансакциска комуникација, преку кој еден медиум се транспонира во друг, преку кој личноста се ослободува од сопствената природна нужност и "историчност" и се сублимира во настанот. Издвоени се два историски настани во коишто, наспрема поставувањето на македонскиот идентитет во светот, како и идентитетот на личноста во македонската историја, се врши надминување на даденоста на постоечкото - не како прифаќање на една дадена стварност туку како слободна самопотврда. Во настаните, серија диверзантски акции во Солун и атентатот на југословенскиот крал Александар во Марсеј, личноста дејствува како "чкрапало" на македонската историја:
Диверзии, Солун 1903 - Јордан Поп-Јорданов; Константин Кирков; Димитар Мечев; Тодор Органџиев; Илија Трчков; Тодор Богданов; Георги Богданов; Милан Арсов; Васил Пингов
Атентат на кралот Александар, Марсеј 1927 - Владо Черноземски (Величко Георгиев)
Отец Методиј Златанов
Ова е мојот избор за најзначајни личности во Македонија во овој век:
Архимандрит Калистрат Зографски (+ 1914). Една од клучните личности за македонската православна духовна култура во преминот од 19-от во 20-от век. Бил игумен во манастирот Зограф на Света Гора. За време на неговото пастироначалствување во оваа света обител, зографскиот антиград доживеал ренесанса во својот подвижнички и интелектуален живот. Биле организирани школи за живопис, црковно пеење, преведување и препишување на значајни дела од црковната литература од грчки на црковнословенски јазик, а секако од не помала важност е и проширувањето и реорганизацијата на манастирската библиотека, која и денес важи за една од најдрагоцените ризници на сеславјанското книжевно наследство. Самиот, пак, Високопреподобен отец Калистрат, со своите исклучителни дарови, зад себе остави капитални дела од областа на филологијата и музикологијата. Автор е и на неколку извонредни музички дела, кои со неговиот оригинален ракопис се зачувани и денес.
Свети Јован Битолски (+ 1966). Во Православниот свет е познат како Свети Јован Шангајски. Овој светител од нашево време, иако не е македонец, со својата духовна и педагошка дејност во Македонија одиграл мошне важна улога во црковниот живот кај нас меѓу двете светски војни. Од 1928. до 1932. година Свети Јован бил професор во Битолската Православна Богословија. Како духовник и учител, тој образувал неколку генерации богослови во Македонија. Некои од нив денес се универзитетски професори, архиереи и презвитери на Македонската Православна Црква, педагози и културни дејци. Се упокоил како Архиепископ на Задграничната Руска Црква во Сан Франциско, каде и денес се наоѓаат неговите свети мошти. Во 1993. година канонизиран е за светител.
Проф. др. Михајло Петрушевски (+ 1990 ). Како познавач и истражувач пред се на македонскиот јазик, но и како научник од светски глас во областа на класичната филологија, професорот Петрушевски е една од оние личности, би рекле дури и појави, во нашата културна историја, која во овој век ни сведочи за непрекинатоста на низата брилијантни филолози во Македонија, низа која започнува со Светите солунски браќа Кирил и Методиј и нивните Свети ученици. Доволно е да ги спомнеме ненадминливите преводи и препеви на Хомеровата "Илијада", "За Поетиката" на Аристотел, "Марталозот" на Прличев и така натаму. Тие се секогаш инспиративни ризници на македонскиот литературен јазик.
Презвитер Стефан Санџакоски (1956). Меѓу нашите современици, пред се заради својот исклучително плоден и благочестив живот, во овој антологиски избор свое место наоѓа и отец Стефан Санџакоски. Свештеник на Македонската Православна Црква, духовен пастир на неброени христијански души, доктор на философски науки, професор на неколку катедри на Православниот Богословски факултет во Скопје, значаен теолог, етичар и културолог. Во својот сестран ангажман, тој е неуморен трудбеник за возобновување на врската меѓу "Атина и Еерусалим" на македонската културна традиција, - возобновување на взаемодејствието на Универзитетот и Црквата Божја. Во својот живот и слово, причина е на вистинска ренесанса во духовниот живот, особено меѓу младата интелигенција кај нас и пошироко. Конечно, како таков, тој е наследник и продолжувач на делото на уште една многу значајна личност од семејството Санџакоски, неговиот родител по дух и по плот, отец Владимир Санџакоски (1912-1987), личност од нашиот црковен живот во повоениот период, за која претстои уште многу да се зборува и да се пишува.
ЖИВКО ПОПОВСКИ
Нација...
Што е тоа НАЦИЈА?
Именка од женски род (не безначајно!).
Човеков пронајдок - еден од најинтересните, а можеби и од најопасните?
Пронајдокот (нацијата) може: да се љуби, да се милува, да се чува, да се негува, да се одгледува, да се развива, да се оплодува, да се објаснува, да се препорачува, да се фали, да се куди, да се негира, да се напаѓа, да се брани, да се тргува, па дури ако сакате, на некој начин, и да се употребува!
Меѓутоа, овој пронајдок на човекот НИКАКО, НИКОГАШ, во какви било услови, од какви било причини, не би смеел да се (ИС)КОРИСТИ!
Кои македонци...
...Со изразита константност, упорност; со сето значење околу зборовите шанса, талент, протекција, време, мит; со нас, и за нас (македонците) го користеа и маркираа дваесеттиот век (без нивно посебно оценување, класификување и осигурување за употреба и во идниот век!?): ...Ванчо Михајлов...?; Киро Глигоров...?; Блаже Конески...?; Љубчо Георгиевски...?; Милчо Манчевски...?
Никос Чаусидис - археолог
- Може ли археологот да говори за прашања од сферата на етничкото т.е. националното?
- Категориите од типот "етничка припадност" или "национален идентитет" спаѓаат во сферата на духовните категории кои ниту непосредно произлегуваат од сферата на материјалното ниту пак во неа нужно се манифестираат. Вие можете да живеете 100 години со најсилно чувство на Македонец, а зад тоа да не останат никакви материјални докази ниту во светот во кој сте живееле ниту во вас самите - во вашето тело и посмртните останки. Никакво фајде од тоа што сте биле голем македонец, ако вие самите или некој друг тоа не го вткае во писмо, говор или песна или нешто друго потрајно од вас самите. Неодамна на телевизијата гледавме документарец за еден човек од Франција кој кон средината на својот живот дознал дека е Македонец (откако разбрал дека татко му, во текот на првата светска војна како дете бил земен од едно наше село и усвоен од еден француски војник). Дали синот на ова дете станал македонец откако ова го осознал или бил македонец и пред тоа, иако тоа не го знаел?
Овој и многу други примери јасно укажуваат на длабоко субјективната природа на категориите "етничко" и "национално", која што, впрочем, е јасно определена и во "умот на јазикот", преку поимот "национално чувство". Ако националниот идентитет се манифестира низ сферата на чувствата, тогаш логично би било, во име на објективноста, а поради променливоста на чувствата, тој да се искажува постојано и во таа смисла да не му се верува на некаков си дамнешен исказ изговорен или запишан во некакви документи и анкети. Впрочем, така и се прави: при секое воведување во нова институција, некој не прашува за националното чувство. Како спој на нашата опседнатост со етничкиот идентитет и потребата од објективност не би било чудно да се појави и нов начин на читање на добро познатиот поздрав: "Добар ден, како денес се чувствувате?"
Но што е со оние кои не го изразуваат или не се во состојба да го изразат својот национален идентитет? Како да се детектира нивната етничка определба?
И покрај упорните обиди на археолозите, примената на полициските методи во оваа смисла покажа незначителни ефекти: - ниту еден откопан костур ниту по долги сослушувања не го искажа експлицитно своето национално чувство. Гледеше логично прашање:
- Дали покојниците и клинички мртвите воопшто имаат национален идентитет?
Националната припадност на човек во кома објективно не може да се одреди, бидејќи: - од една страна, не верувате во актуелноста на неговиот претходно искажан став; од друга страна - не можете да го добиете неговиот сегашен став, и од трета - не е потврдено дека е мртов односно дека нема став по тоа прашање. Ситуација не битно различна ни во случајот со покојниците. Разликата е најчесто во тоа што, поради нивната објективна состојба, најчесто сме помалку заинтересирани за нивната етничка припадност. Но во сферите на археологијата и сродните на неа науки се јавува токму спротивна ситуација во која сме неизмерно заинтересирани за ова прашање, позаинтересирани дури и од нив самите додека биле живи.
За жал, по ова мора да се заклучи дека можностите за апсолутно објективна проценка за нечија етничка /национална припадност завршуваат со моментот кога од истражуваниот не можете да добиете одговор (тој не е тука, не е жив, не сака или не е во состојба да ви одговори). Има многу луѓе кои се на светот би дале кога би можеле на некој наш велик предок да му постават прашање "А како тоа Вие (Александре, Самоиле, Марко ...) се чувствувате, во смисла на вашата етничка припадност ???" - и при тоа одговорот да го снимат на магнетофон.
- Постои ли надеж или компромисно решение?
Маката со овој проблем археолозите, етнолозите и историографите ги довела до решението кое во нивните сфери одлично функционира но не ги задоволува големите покровители на науката (политика, јавно мислење, масовна култура). Решението е категоријата "етно-културно" во значење на културни обележја кои посредно можат да упатуваат и на одредена етнички / племенски /национално определена заедница.
Милчо Манчевски, режисер
ВНУЦИТЕ НА АЛЕКСАНДАР, ГОЦЕ И СКЕНДЕРБЕГ
На Матка еден човек излегува од Мерцедес. Пред да влезе во ресторанот отвара кутија цигари и ѓубрето го фрла на земја. Eдноставно.
Kако да сере одејќи. Bез подзастанување.
За да имаш Мерцедес треба да положиш тест. Тестот е - да имаш пари. Не мораш да полагаш цивилизациски тест. А зошто не? Но што си заслужил да ги користиш цивилизациските придобивки на минатите и сегашната генерација?
Кои се придобивките? Секој смислил мотор со внатрешно согорување, друг пневматски кочници, трет стакло што мрежесто распукнува, четврт смислил компјутер, а петтиот како да го користи во кола. Стотици луѓе испитувале како изгледа да се расчукаш од ѕид (или дрво, или бандера, или карпа) со брзина од 30, 50, 80, 100, 120 километри на саат, анализирале успорени снимки на кои илјадници кукли пролетуваат низ шофершајбни, па после некој експериментирал и заклучил дека ако носиш сигуроносен појас имаш толку-и-толку насто помала шанса да ја бациш шофершајбната, па после да ја гушнеш бандерата. Сево ова се градело врз претходни цивилизациски придобивки, како што се пластика или топење на железо или обработка на кожа или - огин. Единка која придонесува за доброто на групата.
И сето тоа - спакувано во едно вкусно и практично пакетче по име Мерцедес - твое е за 73,000 марки. Ме прашуваат дали се разбираш од мотор со внатрешно согорување, или од топење метал... Не мора да се полага никаков цивилизациски испит за да се уживаат цивилизациските благодети на еден Мерцедес.
А, кога би морал да се полага цивилизациски испит, оној човек од Матка би паднал. И тоа не оти не знае кој е Готлиб Дајмлер. Би паднал оти фрла ѓубре околу себе како да сере додека оди.
Ретко кој од нас тука би го положил тој испит. Да полагаме колективно сигурно би паднале за две секунди. Колективно.
Затоа што колективно ништо не сме придонеле за светската цивилизација, не сме влеале ништо во таа светска река. Оти не сме пронашле (техника), ниту создале (уметност), ниту рефлектирале (духовност). Ние - како парче земја, како група луѓе низ времето и како група луѓе денес - сме придонеле: нула.
Не само што не сме пронашле мотор со внатрешно согорување, ниту сигуроносен појас, ниту топење на метали, ами имаме степен на непотизам неверојатно висок за земја во која се возат коли со волан. Дигресија: дури и нашиот традиционален начин на конзервирање храна не е изменет од раниот феудализам: пржење до смрт (ајвар) или зашеќерување до смрт (слатко, кое веројатно сме го презеле од Турците). (Турците - долго време беа згодно оправдување. Сега во тажалките ни пречи димензијата. Мал народ, демек, сиромашен. Ја игнорираме мудроста на нашите стари: "Мало, мало, ама техничарче!")
Што сме придонеле? Да погледнеме една област во која треба најмалку инфраструктура, та најлесно би можеле да придонесеме нешто. Уметноста. (А да ги оставиме на раат Србите кои го родиле Тесла.)
Кој е нашиот придонес кон светската цивилизација - во уметноста?
Кој, де, кој?
Ич никој. Нула. Зеро. Ништица. Празно. Компир.
Колку за големината и дали таа нешто значи: еве, Ирска не е ни два пати поголема од Македонија (3,5 милиони жители), а има најмалку четири Нобеловци за литература (Џорџ Бернард Шо, Семјуел Бекет, Вилиам Јитс, Симус Хини), а нивниот Џемс Џојс е веројатно еден од најголемите светски писатели игонорирани од Нобеловиот комитет (заедно со Толстој). (Ирецот Џонатан Свифт живеел пред Нобел.) Ич да не зборуваме за нивните рокери Ју-2 и Шинеад О'Конор, режисерите Џим Шеридан и Нил Џордан, итн.
А, не е работата ни во богатството. Една бедна Јамајка (бруто национален продукт $1.640 по глава; Македонија има $1,140) со скоро ист број жители како нас даде еден Боб Марли и цел куп значајни музички жанрови кои кулминираа во реге. И регето и Марли не се мода, ами сериозен и траен придонес во планетарната масовна култура.
Работата е што воопшто и не ни треба, не очекуваме да направиме нешто големо со работа. Ако може гол во 90-та минута - одлично. Инаку, не не интересира. Ако може милијарда на брзина. Не помислуваме дека се си има цена, и милијарда на брзина ќе мора да се отплати - со газот ако не со друго. Дебатата не ја водиме на тема како да се спечали, туку на тема како да се добие милијарда. Дедо Мраз. (По Фројд, давање подароци споено со анални активности.)
Да се погледнеме в огледало: Како колектив не само што не сме придонесле за светската цивилизација, ами сеуште сме заглавени во анална фаза. Како мали деца. Анално експулзивна. Во превод - исфрлачка. Сфинктерот ни попуштил, станал проодна цевка. Според Фројд, заостанувањето во анална фаза се гледа во неконтролирано расфрлање фекалии околу себе (или спротивно, ама слично - со анално-ретентивно однесување). Манифестација на карактер. Или, во превод - на табиет.
Во случајов колективен табиет. Се мисли на групата наша.
Имаме образ да фрламе ѓубре секаде околу себе. Нови депонии сред центар, сред главен град на горда независна држава, многу важна за мирот во регионот и пошироко (во сончевиот систем), членка на ООН, ОБСЕ, Советот на Европа, Партнерство за мир, ММФ,МОК,ФИФА,ФИБА,ФИДЕ,ЦСКА, итн.
Овие новокомпонирани депонии се на десетина метри од постоечки контејнер. Не верувам дека е проблемот во тие десетина метри. Дали немам енергија да ги изодам тие 2 х 10 метри (колку џула, колку калории?)? Или немам време? Имам страшно многу работа. Или, сакам да сум како ној, да не го гледам проблемот, а со тоа ни решението? Налик на родителите на струмичките средношколци, кои после поразителните тестови за дрога, веќе не сакаат нивните деца да се тестираат. Нема тестови - нема дрога. Лист воздух - долга љубов. Како двете женки ноеви кои ги забиле главите во песок, а двајцата мажјаци се прашале: "Кај отидоа женскиве?"
Болниците фрлаат крвави гази, игли од шприцови и инфицирани епрувети во контејнер на педесетина метри од државното Собрание. Болници!
Луѓе фрлаат крвави влошки и манџи од балкон. Сред град. Како да нема да ги видат или мирисаат тие манџи и влошки кога ќе слезат долу. Но буквално секое село (и тука би требало да ги наредиме по азбучен ред) постојат депонии сред село. Покрај патот. До мостот. Во долот. Буништето од минатите векови станало поагресивно, побезобразно, понезауздано. Главна улога играат пластични кеси и пластични шишиња, иако ни гуми и каросерии не се покуси.
(Мислам дека почеток на разрешување на овој проблем е ригорозно оданочување на пластичните кеси и шишиња. Не е убаво да се види ни хартија или стакло фрлени по тревници и долови, ама тие побрзо се распаѓаат. Данокот не е решение, ама барем е активен почеток.).
Што е најинтересно - никому од нам ова не му пречи! Повеќе не интересира Тајван! Ама, кој го врти Тајван!? Не ми мириса од Тајван. Ми мириса на ѓубре.
Серењето секаде околу себе, освен во својот стан (секаде освен кај што треба - играње со фекалии) е само највидлива манифестација на нашето место во светскиот цивилизациски ланец на исхрана.
Затоа и толку инсистираме на нешта неповрзани со денешницата. Александар Македонски (патувал ли тој северно од Гевгелија?) и икони од 14. век. Денес ни еден тротоар не успеваме да одржиме чист - каква врска има освојувањето на Индија? Минатото го користиме како алиби за долната денешнина.
Лилијана Ѓузелова
Дали е возможно да се измират антагонизмите помеѓу конститутивниот народ и другите етноси, што заедно ја чинат националната структура во една држава, па и во нашава? Дали "ние и другите" можеме да живееже, едни покрај други, во мир? Прашањето за нацијата и етносите е проблем што веројатно не е разрешен на најдобар начин (кој е тој?) и на глобален план, зашто барањата на индивидуалните права се вечни барања. Кај нас овие прашања, од 1945 до денес, се решаваа инцидентно, од случај до случај, од влада до влада, од министер до министер. Таквото заташкување на проблемите и нивното одлагање, ни се враќа денес во најизострената можна форма. Би завршила со еден цитат од Цветан Тодоров: Еден добро одмерен хуманизам би можел да не заштити од вчерашните и денешните заблуди. Да престанеме со лесни асоцијации: барањето на правната еднаквост за сите човечки суштества, никако не значи да се отстапи од хиерархијата на вредностите; тоа што ни се драги самостојноста и слободата на поединецот не не обврзува да ја отфрлиме секоја солидарност; признавањето на јавниот морал не го повлекува зад себе неизбежното враќање во времето на верската нетрпеливост и инквизиција..."
Изборот би го започнала со една од најтрагичноте личности во нашата понова историја. Станува збор за Методија Андонов - Ченто. Репресиран е во најпресудните моменти на историјата на оваа земја, ми се чими пред се заради јасно искажаната национална определба, а потоа и од личноте антагонизми. Се прашувам , ако останеше жив, дали политичките збиднувања ќе земеа поинаков тек? Беше пријател на моите родители и го паметам како дете. Ова до три пати го посетив, со мајка ми, во затвор. Ја прашав: Зошто овој добар чичко е во затвор? Ми одговори: Зашто е многу храбар.
Ќе споменам и една жена-терорист што е од овие простори. Контраверзната Македонка Бугарка, Мара Бунева. Забранетите приказни за неа, ја поттикнуваа мојата фантазија кога бев дете. Ја споменувам повеќе заради трагиката на нејзиното саможртвување - по извршениот атентат на еден српски полициски функционер, таа се самоубила. Заради нејзините политички убедувања, дури и нејзиниот акт на самоуништување не се артикулираше со почит.
Георги Киселинов е еден од нашите први лингвист, којшто ми се чини дека не го употребуваме како специјалист (а дали можеби скришно не го користевме?) од причина што имаше поинакви политички убедувања од етаблираните. Во еден период од животот (работев со него) ми беше како учител. Додуша, се нервирше од моето незнаење, а како можеше поинаку? Денес повеќе се срамувам одошто тогаш. Тој беше првиот човек-енциклопедија, со огромна ерудиција, што сум го запознала. Ми ги покажуваше своите трудови (не објавени, во ракопис) и ги споредуваше, наоѓајќи ги идентичните места, со тие што беа издадени од другите. Го паметам како многу лут и огорчен старец, чие дело и знаење не се почитуваа. Д
Димитар Пандилов е следната личност на која се потсетувам. Тивка, ненаметлива, но во исто време силна личност. Неверојатно совпаѓање меѓу личноста и делото. Ми раскажуваше (ми беше професор во гимназија) дека ставен "настрана" поради некои свои политички убедувања и се смееше. Јас го сакав нивното друштво. Го претпочитам друштвото на моите слики.
Михаил Петрушевски е блескав научник, кој дел од нашата научна мисла воведе во светската. Дали доволно го познававме?
На оваа листа би сакала да ја вбројам и мојата пријателка Анета Светиева, заради тоа што поседува зачудувачка енергија да му се спротиставува животот како жена и мајка - речиси без никакви отстапки, за да го создава она што го сака - скулптурата.
http://209.85.129.132/search?q=cache:6zIEk-AO5cUJ:www.templum.com.mk/margina/sodrzina/margina43/anketa.htm+%D0%9B%D0%B8%D0%BB%D1%98%D0%B0%D0%BD%D0%B0+%D0%83%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0&hl=bg&ct=clnk&cd=16&gl=bg
